اف ام آر آی (fMRI) مخفف ام آر آی فانکشنال یا ام آر آی عملکردی (Functional magnetic resonance imaging)، نوعی فناوری پیشرفته تصویربرداری غیرتهاجمی از مغز است که فعالیت مغز را با اندازه‌گیری تغییرات در جریان خون تشخیص می‌دهد.

اسکن fMRI را می‌توان برای اهداف مختلفی، از نظارت بر بیماری پارکینسون تا مشاهده نحوه عملکرد یک دارو خاص در مغز، استفاده کرد. محققان و پزشکان می‌توانند از این اطلاعات برای درک بهتر، تشخیص، نظارت و درمان شرایط مختلف استفاده کنند.

اگر طبق نظر پزشک لازم است برای انجام اف ام آر آی اقدام کنید، درک اینکه این روش چیست و چگونه کار می‌کند، می‌تواند به شما کمک کند تا احساس راحتی بیشتری داشته باشید.

ام آر آی فانکشنال چگونه انجام می‌شود؟

قبل از اختراع اف ام آر آی، تنها راه برای شناسایی مرکز مهارت‌های حرکتی یا زبانی مغز، تحریک مغز در طی یک روش تهاجمی مانند جراحی بود. خوشبختانه با fMRI، اکنون راهکاری ایمن، بدون درد و غیرتهاجمی برای مشاهده فعالیت مغز داریم.

اگرچه اف ام آر آی مانند ام آر آی معمولی از یک میدان مغناطیسی قدرتمند و موج‌های رادیویی برای تولید تصاویر استفاده می‌کند، اما تفاوت‌های مهمی بین این دو روش وجود دارد.

زمانی‌که ام آر آی معمولی از ساختار مغز شما عکس می‌گیرد، می‌تواند کیست‌ها، تومورها، کبودی، خونریزی و سایر ناهنجاری‌های ساختاری مغز را نشان دهد. درحالی‌که اف ام آر آی زمانی‌که مغز شما عملکرد خاصی را انجام می‌دهد، می‌تواند یک نقشه عملکردی در بالای تصاویر مغز ایجاد کند.

به‌همین‌دلیل در طول اسکن fMRI، ممکن است از شما خواسته شود که کاری مانند بلند کردن بازو یا فکر کردن به یک کلمه خاص را انجام دهید. این کارها مغز شما را فعال می‌کنند تا ام آر آی عملکردی بتواند فعالیت بخش‌های مختلف مغز شما را اندازه‌گیری کند. درحالی‌که در طی ام آر آی معمولی مغز لازم است بی‌حرکت در زیر دستگاه اسکنر دراز بکشید.

مشخص شده است که ام آر آی فانکشنال به طور غیرمستقیم فعالیت الکتریکی مغز را با تشخیص تغییرات در سطح اکسیژن خون اندازه‌گیری می‌کند. زیرا هنگامی‌که نورون‌ها فعال‌تر می‌شوند، به اکسیژن بیشتری از گلبول‌های قرمز خون نیاز دارند. این میزان از فعالیت در تصاویر fMRI با کد رنگی مشخص می‌شود.

چه مواقعی باید اف ام آر آی انجام دهیم؟

اف ام آر آی به طور گسترده برای ارائه خدمات بالینی و تحقیقاتی استفاده می‌شود. چراکه به پزشکان و محققان اجازه می‌دهد تا درک بهتری از نحوه عملکرد مغز داشته باشند.

در شرایط بالینی، تصاویر مغزی به‌دست‌آمده می‌توانند به تیم مراقبت‌های بهداشتی شما کمک کنند تا در مورد برنامه درمانی (به‌خصوص گزینه جراحی) تصمیم‌گیری کنند.

به طور کلی، از fMRI می‌توان برای موارد زیر استفاده کرد:

• تشخیص ناهنجاری‌ یا بیماری‌های مغزی
• برنامه‌ریزی برای جراحی یا سایر درمان‌ها
• مشاهده اینکه کدام مناطق مغز مسئول عملکردهای مهم هستند
• ارزیابی اثرات شناختی بیماری‌ها و آسیب‌ها مانند صرع، ضربه مغزی یا سرطان
• تعیین میزان اثربخشی داروها
• کمک به تولید داروهای جدید
• درک اختلالات مغزی
• بررسی چگونگی شکل‌گیری خاطرات در مغز
• مشاهده اینکه مغز چگونه عملکردهای حیاتی مانند تفکر، پاسخ‌های عاطفی، یادگیری، حرکت، احساس یا گفتار را کنترل می‌کند (نقشه‌برداری مغز)
• ردیابی نشانگرهای زیستی انواع بیماری مغزی
• نظارت بر روند درمان

هم‌چنین ممکن است از اف ام آر آی برای تشخیص بیماری‌های زیر استفاده شود:

• سندرم پس از ضربه مغزی
• بیماری‌های روانی، مانند اسکیزوفرنی
• شرایط عصبی، مانند بیماری آلزایمر و بیماری پارکینسون
• تومورهای مغزی
• انواع سردرد

قابل ذکر است که محققان از ام آر آی عملکردی، برای مطالعه نحوه عملکرد مغزهای سالم نیز استفاده می‌کنند تا بتوانند بعدها وضعیت مغز را در شرایط مختلف ارزیابی کنند.

عوارض اف ام آر آی چیست؟

عوارض اف ام آر آی مشابه عوارض ام آر آی معمولی خیلی نگران‌کننده نیستند.

در هر دو روش از امواج خطرناک اشعه ایکس استفاده نمی‌شود. در واقع، اگرپزشک با توجه به وضعیت سلامتی شما انجام این روش را ضروری دانست، روشی نسبتاْ ایمن، بدون درد و غیرتهاجمی هستن و تا زمانی‌که بیمار ایمپلنت فلزی یا الکترونیکی نداشته باشد، هیچ خطر سلامتی شناخته شده‌ای در ارتباط با آن‌ وجود ندارد.

البته ازآنجایی‌که در ام آر آی عملکردی از ماده حاجب استفاده نمی‌شود، با انجام آن خطر بروز واکنش آلرژیک یا مشکلات کلیوی شما را تهدید نمی‌کند.

اگرچه اسکن اف ام آر آی یک روش گران‌قیمت است، اما اگر بتواند مانع از حذف یک عملکرد ضروری در مغز شود، ارزش انجام دادن را دارد.

قبل از انجام آزمایش چه کارهایی کنیم؟

اصولا قبل از اف ام آر آی، دستورالعمل‌هایی در مورد نحوه آماده‌سازی و آنچه انتظار دارید دریافت خواهید کرد. شما باید گوشی، جواهرات، عینک، سکه یا هر چیز فلزی همراه خود را بردارید و در صورت وجود هرگونه ایمپلنت یا دستگاه پزشکی کاشته‌شده در بدن مانند ضربان‌ساز قلب، پروتز زانو، گیره آنوریسم داخل جمجمه، محرک‌های عصبی و غیره به رادیولوژیست خود اطلاع دهید. زیرا میدان مغناطیسی قوی استفاده شده در این روش، قدرت جذب وسایل فلزی و ایجاد اختلال در انواع دستگاه فلزی را دارد.

اگر باردار هستید یا هرگونه بیماری مانند آلرژی، مشکل دراز کشیدن به پشت یا کلاستروفوبیا (ترس از فضاهای بسته) را دارید، حتما از قبل به پزشک خود اطلاع دهید.

هنوز محققان روی ایمن بودن اف ام آر آی برای خانم‌های باردار مطمئن نیستند. زیرا خطر افزایش دمای مایع آمنیوتیک و بروز مشکلاتی برای جنین وجود دارد.

در طول آزمایش چه اتفاقاتی می‌افتد؟

دستگاه اسکنر ام آر آی فانکشنال، شامل یک تخت مسطح است که به داخل یک لوله استوانه‌ای‌شکل بزرگ که توسط یک آهنربای دایره‌ای‌شکل احاطه شده است می‌لغزد. قبل از انجام این روش، تکنسین به شما کمک می‌کند که روی تخت دراز بکشید و برای کنترل صداهای کلیک‌مانند تولید‌شده توسط دستگاه، به شما یک گوش‌گیر می‌دهد.

در طول اسکن اف ام آر آی، به شما دستوراتی مانند فشردن دست راست یا فکر کردن به کلمات خاص داده می‌شود. زیرا این فعالیت‌ها بر روی تصاویر مغز کدگذاری شده‌اند و به رادیولوژیست اجازه می‌دهند تا نقشه فعالیت مغز شما را ببیند.

معمولا این آزمایش بین 40 تا 60 دقیقه طول می‌کشد.

این اسکن اطلاعات بیشتری را در مورد ساختار مغز افراد به پزشکان ارائه می‌دهد تا از صدمات جدی جلوگیری کند. نکته مثبت دیگر این است که تصویر تولیدشده توسط اسکن fMRI وضوح بسیار بالایی دارد.